Nie wyręczaj, wspieraj − Małgorzata Białek i Katarzyna Janeczek

Małgorzata Białek

Utrata wzroku lub znaczne jego osłabienie mogą zdarzyć się w każdym wieku i mają wpływ na wszystkie aspekty życia osoby, którą spotkały. Aby dostosować się do takiej sytuacji, potrzebny jest czas. Bardzo często bliscy osoby tracącej wzrok błędnie zakładają, że nie jest ona w stanie wykonać wielu, choćby najbardziej podstawowych i prostych czynności samoobsługowych. Starają się w jak największym stopniu ją wyręczać, aby chronić przed zrobieniem sobie krzywdy. Pielęgnowanie tych obaw przez otoczenie i utrwalanie biernej postawy u osoby tracącej wzrok nie jest właściwe. Naukę samoobsługi najlepiej podejmować w środowisku domowym, wśród najbliższych, i korzystać z rad i pomocy specjalistów. Wymaga ona ogromnego zaangażowania wszystkich osób, które mają częsty kontakt z niewidomym. Ważne jest słowne informowanie o tym, co dzieje się w danym momencie w najbliższym otoczeniu. Niewidomy/ociemniały domownik powinien w pełni uczestniczyć w codziennym życiu rodziny, musi wiedzieć, co dzieje się w poszczególnych częściach mieszkania. Osoby słabowidzące i niewidome mogą wydawać się nam nieporadne i powolne w wykonywaniu codziennych czynności. Bardzo ważne jest jednak, aby nie wyręczać ich w tych zadaniach. Należy dać im czas, pozwolić na znalezienie innego sposobu na uzyskanie oczekiwanego rezultatu działania.

Istnieje wiele prostych sposobów, aby ułatwić codzienne funkcjonowanie osobie niewidomej lub słabowidzącej w najbliższym otoczeniu. W domu bardzo ważne jest ustalenie zasad, które będą obowiązywać wszystkich. Przede wszystkim:

• Zawsze zamykaj drzwi do łazienki czy toalety, podobnie drzwiczki w szafkach i szuflady.

• Krzesła odstawiaj na miejsce.

• Nie zostawiaj przedmiotów na podłodze (np. odkurzacza, torby z zakupami itp.).

• Określ rzeczom stałe miejsce w szafach, dbaj o to, aby blaty robocze w miarę możliwości pozostawały wolne, chyba że coś ma tam swoje stałe miejsce, np. chlebak czy czajnik bezprzewodowy.

• Wskazując osobie niewidomej miejsce, używaj określeń typu: „przed panem stoi krzesło”, „szklanka jest po pana lewej stronie” itp.

• Gdy wchodzisz do pokoju, zasygnalizuj swą obecność, podobnie, gdy opuszczasz pomieszczenie (informuj o tym, aby uniknąć sytuacji, że niewidomy mówi „do ściany”).

• Zwracaj się bezpośrednio do osoby niewidomej lub słabowidzącej, a nie do jej towarzysza. Przy powitaniu możemy powiedzieć: „chcę pani/panu uścisnąć dłoń”.

• Często używane ustawienia w kuchence czy pralce oznacz dotykowo, używając do tego celu np. silikonowych odbojników do mebli (do nabycia w marketach budowlanych w kilku kształtach i rozmiarach).

• Dotyk jest bardzo ważnym źródłem informacji dla osób niewidomych, dlatego rozważcie przechowywanie artykułów, np. spożywczych, w pojemnikach różniących się kształtem. Staraj się dokonywać wyboru z zainteresowanym.

• Planując zakup nowych urządzeń, nie decyduj za niewidomego, co będzie dla niego lepsze. Decyzję podejmijcie wspólnie po zapoznaniu się ze sprzętem w sklepie.

• Wiedz, że osoba tracąca wzrok nie zatraca wcześniej posiadanych umiejętności, czasem wystarczy niewielka modyfikacja, aby nadal w pełni samodzielnie wykonywała daną czynność. Początkowo może to być bardziej nieporadne, ale w myśl zasady, że trening czyni mistrza, będzie to robiła coraz lepiej i sprawniej.

• Nie zapominaj, że osoba słabowidząca może potrzebować w trakcie wykonywania czynności dodatkowego oświetlenia. Warto wtedy, by niektóre czynności wykonywała w pobliżu okna. Możesz także zadbać o dodatkowe oświetlenie, np. zaproponować przyniesienie lampki z innego miejsca.

• Są również sytuacje, w których światło, zarówno to naturalne, jak i sztuczne jest niewskazane dla osoby słabowidzącej. Tak dzieje się w przypadku światłowstrętu. Rozważcie wtedy gaszenie światła i korzystanie z zasłon lub rolet.

• W organizacji przestrzeni dla osób słabowidzących ważne jest wykorzystanie kontrastu, np.: jasny kubek stawiaj na ciemnej podkładce lub talerzyku, w zlewie umieść gumową podkładkę, która nie tylko będzie kontrastowa, lecz zmniejszy ryzyko stłuczenia naczyń.

• W czasie posiłku uprzedzaj osobę niewidomą, że stawiasz przed nią talerz z zupą czy szklankę z napojem.

• Nie zabieraj ze stołu rzeczy, jeśli wcześniej o tym nie poinformujesz.

W organizacji przestrzeni dla osoby słabowidzącej bądź ociemniałej ważne są współpraca, wspólne omawianie problemów i próba uzyskania kompromisu wygodnego dla wszystkich. Warto znaleźć w sobie wyrozumiałość i cierpliwość.

Jeśli wśród twoich bliskich lub znajomych jest ktoś, kto stracił wzrok, możesz zwrócić się do organizacji działającej na rzecz osób z dysfunkcją wzroku. Spytaj tam o zajęcia z zakresu czynności dnia codziennego lub samoobsługi. Do organizacji takich należą np.: Fundacja Vis Maior, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego (FIRR), Fundacja Szansa dla Niewidomych i Polski Związek Niewidomych (wymieniono tylko te, które prowadzą takie kursy w momencie opracowywania niniejszej publikacji).

Jeśli nie ma takiego projektu, zawsze można skorzystać z pomocy instruktora i opłacić go z własnych środków.

Katarzyna Janeczek

Z chwilą uzyskania informacji o trwałej albo nieodwracalnie postępującej utracie dobrego widzenia i związanych z tym ograniczeniach osoba tracąca wzrok, jak i jej bliscy doświadczają trudnych emocji, stresu, żałoby czy traumy. Zmieniają się oczekiwania związane z pełnieniem ról społecznych, zawodowych i rodzinnych. Zmiany te mogą być źródłem trudności i wyzwań lub źródłem nowych możliwości.

Wszyscy członkowie rodziny osoby nowo ociemniałej doświadczają skutków utraty przez nią wzroku. W zależności od sposobu przeżywania sytuacji trudnych i wcześniejszych doświadczeń życiowych pojawiają się różne stany emocjonalne i różne reakcje. Mogą manifestować się rozmaite postawy, zachowania i mechanizmy obronne, zarówno w czasie adaptacji do nowej sytuacji wzrokowej, jak i później. Często ulegają one zamianom lub/i utrwaleniom.

W zależności od pojawiających się reakcji i ich intensywności potrzebna będzie inna pomoc i inne wsparcie. Można jednak wymienić kilka uniwersalnych wskazówek i sposobów udzielania pomocy (samopomocy) zarówno osobie niewidomej, jak i jej rodzinie.

• Warto wspólnie, w gronie rodzinnym, ustalić nowe zasady wzajemnych relacji i zaspokajania potrzeb wszystkich członków rodziny.

• Każdy winien uszanować trudności z zaakceptowaniem nowej rzeczywistości, jakie mogą się pojawić u wszystkich w rodzinie.

• Należy być otwartym w relacji. Udzielanie pomocy i opieki jest tak samo ważne jak jej przyjmowanie.

Zapamiętaj:

Pomagaj, a nie wyręczaj.

Okazuj zrozumienie i współczucie, ale nie litość.

Twórz dom i rodzinę, a nie miejsce wsparcia i terapii.

Kilka praktycznych wskazówek i rad dla członków rodziny:

• Określcie zakres obowiązków związanych z codziennym życiem.

• Zapewnijcie poczucie godności osobie niewidzącej, np. poprzez umożliwienie samodzielnego wykonywania rozmaitych czynności z wykorzystaniem urządzeń wspomagających.

• Przeanalizujcie swoje zasoby i umiejętności, określcie te, które mogą wspierać i pomagać w zmianie sposobu funkcjonowania osoby niewidomej, jak i całego systemu rodzinnego.

• Szukajcie nowych sposobów realizowania pasji i wspólnych zainteresowań, oceńcie wspólnie, które z nich nadal można realizować, które wymagają dostosowania sposobów realizacji lub ich zakresu.

• Pamiętajcie także o sobie, o sprawianiu sobie przyjemności.

• Rozwijajcie własne zainteresowania, róbcie coś tylko dla siebie – zadbajcie o swoje potrzeby, o czas i przestrzeń tylko dla siebie.

• Pozwólcie sobie na odczuwanie trudnych emocji – szukajcie sposobów na ich doświadczanie:

• korzystajcie z grup wsparcia;

• utrzymujcie kontakty z przyjaciółmi, dalszą rodziną;

• wprowadźcie do codziennego rytuału ćwiczenia fizyczne, relaksacyjne, techniki mindfulness;

• rozmawiajcie o trudnościach, werbalizujcie swoje myśli i doświadczane emocje;

• pozwalajcie siebie na płacz;

• nie rezygnujcie z dotyku i bliskości fizycznej.

Szczęśliwa rodzina to taka, w której każdy z jej członków ma zapewnione możliwości realizacji siebie i spełniania swoich marzeń, z poszanowaniem praw i potrzeb pozostałych jej członków.

Małgorzata Białek, tyflopedagożka, instruktorka orientacji przestrzennej i rehabilitacji podstawowej niewidomych i słabowidzących.

Katarzyna Janeczek, ukończyła psychologię. Jest trenerką metody wideotreningu komunikacji, arteterapeutką, nauczycielką etyki, nauczycielką MBSR (w trakcie certyfikacji), uczestniczką szkoleń w zakresie neuropsychologii i psychoterapii. Od 1997 r. pracuje w ośrodku szkolno-wychowawczym dla dzieci i młodzieży słabowidzącej w Łodzi. Od 2007 roku jest również psycholożką w NZOZ Rehabilitacyjno-Leczniczy dla Słabo Widzących i Niewidomych „Spojrzenie” w Łodzi, gdzie prowadzi badania psychologiczne, działania diagnostyczne, terapeutyczne i wspierające osoby niewidome i słabowidzące oraz ich rodziny.