Utrata wzroku a świadczenia rentowe i socjalne − Tomasz Włodek

Orzekanie

Utrata wzroku (znaczące pogorszenie widzenia) stanowi dla ciebie podstawę do uzyskania w ZUS-ie lub KRUS-ie orzeczenia o niezdolności do pracy – częściowej, całkowitej albo całkowitej i o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Lekarze orzecznicy ZUS-u kierują się przy orzekaniu dokumentem pn. Standardy orzecznictwa lekarskiego ZUS (Warszawa 2020, dostępny na stronie https://www.zus.pl w zakładce Lekarze – Publikacje). Musisz jednak pamiętać, że uzyskanie orzeczenia ZUS-u tylko wtedy skutkuje przyznaniem prawa do renty, gdy spełniasz określone wymogi co do stażu ubezpieczenia, wieku, czasu powstania niezdolności do pracy. Jeżeli okaże się, że nie spełniasz tych warunków, warto sprawdzić, czy nie kwalifikujesz się do uzyskania renty socjalnej. Świadczenie przysługuje tylko wtedy, gdy niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem osiemnastego roku życia albo w okresie nauki szkolnej (do dwudziestego piątego roku życia). Nawet jednak, gdy nie należy ci się renta czy renta socjalna, już samo uzyskanie orzeczenia o niezdolności do samodzielnej egzystencji uprawnia cię do pobierania świadczenia uzupełniającego 500 plus.

Niezależnie od ubiegania się o orzeczenie (rentę) w ZUS-ie

albo KRUS-ie wystąp do powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności (dalej: PZON), gdzie możesz uzyskać orzeczenie o stopniu niepełnosprawności – lekkim, umiarkowanym lub znacznym. W praktyce orzecznictwo PZON-u jest bardziej przyjazne niż orzecznictwo ZUS-u czy KRUS-u, gdyż uwzględnia także aspekty socjalne twojej sytuacji. Standardy orzekania co do wzroku zostały określone, niestety dość zdawkowo, w rozporządzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15.07.2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności.

Z orzeczeniem PZON-u nie wiążą się automatycznie żadne świadczenia, ale stanowi ono podstawę do uzyskania wielu świadczeń socjalnych, w tym z pomocy społecznej. W praktyce wymierną wartość mają orzeczenia o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności.

Pamiętaj: kluczowe znaczenie ma jakość dokumentacji medycznej, trzeba więc zadbać o to, aby prowadzący cię lekarz (okulista, a w razie schorzeń towarzyszących – także inny specjalista) rzetelnie i skrupulatnie wypełnił wymagane druki zaświadczeń, bazując na kartach informacyjnych ze szpitala, wynikach badań itp. Im większą pracę wykonasz na etapie gromadzenia dokumentacji, tym większa szansa na sukces w ZUS-ie czy PZON-ie. Zatem nie zniechęcaj się po samej tylko lekturze informacji ZUS-u, w tym standardów orzekania, lecz zawalcz o rzetelne opisy twojego stanu zdrowia. W razie porażki w ZUS-ie, KRUS-ie lub PZON-ie odwołaj się do sądu.

Świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy, zasiłek pielęgnacyjny

Najpoważniejszym świadczeniem, które oferuje system spoza ZUS-u i KRUS-u osobom opiekującym się osobami niepełnosprawnymi w stopniu znacznym jest świadczenie pielęgnacyjne, uregulowane w art. 17 Ustawy z dnia

28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (dalej: UŚR).

Uwaga: lektura samego art. 17 UŚR prowadzi do mylnych wniosków, gdyż przepis ten został zmodyfikowany wyrokiem K 38/13 Trybunału Konstytucyjnego, a także przez bogate orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego. Modyfikacja polega m.in. na tym, że wyrok TK rozciągnął przepis na niepełnosprawność powstałą w dowolnym wieku, zaś orzeczenia NSA – także na małżonków osób wymagających opieki. Ponadto niektóre sądy administracyjne rozciągają to świadczenie także na osoby zobowiązane do alimentacji, z pominięciem kolejności powstawania obowiązku alimentacji. Warto zatem ubiegać się o nie i wystąpić do wójta (najczęściej do ośrodka pomocy społecznej, dalej: OPS) – a w razie porażki odwoływać się najpierw do samorządowego kolegium odwoławczego, a potem do wojewódzkiego sądu administracyjnego.

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje – niezależnie od dochodu – w wysokości zbliżonej do minimalnego wynagrodzenia za pracę i w 2022 r. wynosi 2119 zł netto. Jest oskładkowane w ZUS-ie, a więc wlicza się do okresów składkowych. Dochód, w tym dochód osoby objętej opieką, nie ma wpływu na to świadczenie.

W razie niepowodzenia w uzyskaniu świadczenia pielęgnacyjnego warto rozważyć ubieganie się o specjalny zasiłek opiekuńczy (art. 16a UŚR), który ma szerszą, ale też słabszą konstrukcję niż świadczenie pielęgnacyjne: obejmuje każdą osobę zobowiązaną do alimentacji, bez względu na kolejność powstawania obowiązku alimentacyjnego, ale jego wypłata zależy od dochodu zarówno opiekuna, jak i osoby objętej opieką. Jego wysokość to jedynie 620 zł.

Niezależnie od wskazanych powyżej świadczeń możesz ubiegać się o zasiłek pielęgnacyjny – wymagane jest orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (w drugim przypadku zasiłek przysługuje tylko wtedy, gdy niepełnosprawność powstała przed ukończeniem dwudziestego pierwszego roku życia). Wysokość zasiłku to 215,84 zł, jest on niezależny od dochodu.

Świadczenia z pomocy społecznej

Ostatnią linią zabezpieczenia społecznego, z której mogą skorzystać osoby z niepełnosprawnością wzroku i tracące wzrok, jest system pomocy społecznej. Jest on dosyć wątły, gdyż oferuje niskie świadczenia, a do tego co do zasady zależą one od spełnienia „głodowych” kryteriów dochodowych: w 2022 r. to maksymalnie 776 zł netto na osobę samotnie gospodarującą oraz 660 zł – na osobę w rodzinie. W praktyce podstawowe znaczenie mają zasiłki stałe oraz zasiłki celowe, w tym zwłaszcza z programu Posiłek w szkole i w domu.

Zasiłek stały przysługuje osobie posiadającej orzeczenie o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, a jego wysokość – zasadniczo – jest równa różnicy między uzyskiwanym dochodem a wspomnianym wyżej kryterium dochodowym, jeśli uzyskiwany dochód jest niższy niż określony w kryterium. W razie przyznania tego zasiłku OPS opłaca także składkę zdrowotną za daną osobę.

OPS może również przyznać zasiłek celowy na zakup żywności, finansowany z programu Posiłek w szkole i w domu. Decyzja zależy od uznania kierownika OPS, a praktyka pokazuje, że niektóre OPS-y przyznają np. kilkusetzłotowe zasiłki w wysokości 500-600 zł na cały rok, wypłacane w dwóch transzach co sześć miesięcy, inne z kolei – minimalne kwoty 100-150 zł jedynie na jeden miesiąc. Co istotne, kryterium dochodowe w tym programie jest mniej restrykcyjne i jest to sto pięćdziesiąt procent kwot granicznych w pomocy społecznej.

Pomoc społeczna wypłaca także jednorazowe zasiłki specjalne, które nie zależą od dochodu (choć ich wysokość nie może być wyższa w danym miesiącu niż kryterium dochodowe OPS-u), ale ich przyznanie wymaga szczególnego uzasadnienia. Utrata wzroku stanowi sytuację szczególną, więc warto podjąć próbę uzyskania także takiej pomocy. Jeśli kierownik OPS-u uzna za zasadne, możliwe jest udzielenie nawet kilku takich zasiłków w kolejnych miesiącach.

Pamiętaj: pomoc społeczna jest pomyślana jako ostatnia deska ratunku dla osób, które nie posiadają własnych zasobów lub mają trudności z ich uruchomieniem. Chodzi o zasoby w najszerszym rozumieniu: majątkowe, osobiste (wiedza, zawód, doświadczenie, relacje, chęć zaadaptowania się do nowych okoliczności itp.), możliwość dochodzenia alimentacji, świadczeń emerytalno-rentowych, otoczenie itp. Wykorzystaj je. O ile to możliwe, traktuj pomoc społeczną jedynie jako etap wychodzenia z kryzysu.

Utrata wzroku może powodować konieczność pilnego skorzystania z pomocy innej osoby, szczególnie w razie braku wsparcia ze strony bliskich. Pomoc społeczna oferuje w tym zakresie świadczenie w postaci usług opiekuńczych: podstawowych lub specjalistycznych. Ich przyznanie jest niezależne od dochodu, jednak dochód ma wpływ na wysokość odpłatności, jaką gmina nakłada na daną osobę. Usługi podstawowe obejmują pomoc w czynnościach życia codziennego, takich jak: zakupy, sprzątanie, gotowanie, usługi specjalistyczne zaś – zależnie od szczególnych potrzeb – opiekę pielęgniarską, fizjoterapię, a także pomoc asystenta osoby niepełnosprawnej.

Uwaga: koszt godziny usług oraz zasady odpłatności za nie określa uchwała rady gminy. Zwykle koszt jednej godziny usług podstawowych to kilkadziesiąt procent powyżej minimalnej stawki za godzinę pracy (w 2022 r. – 19,70 zł), zaś koszt jednej godziny usług specjalistycznych to od około dwustu do trzystu procent tej stawki.

Rzeczywista dostępność usług opiekuńczych w każdej gminie jest inna, małe gminy z trudem zapewniają jedynie usługi podstawowe, duże zaś – zlecają świadczenie usług dużym firmom lub organizacjom (np. PCK). Jednakże nawet w dużych miastach wojewódzkich pomoc społeczna nie zapewnia osobom niewidomym rehabilitacji (w tym kursów: orientacji przestrzennej, obsługi urządzeń elektronicznych itp.). Tego rodzaju usług należy szukać w ofercie organizacji pozarządowych wyspecjalizowanych w pracy z osobami niewidomymi, takich jak np. Polski Związek Niewidomych, Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach, Fundacja Vis Maior i inne. Zwykle pomoc możesz uzyskać nieodpłatnie, niekiedy będzie wymagane skierowanie od lekarza okulisty.

W sytuacji gdy wymagasz opieki całodobowej, możesz wystąpić do OPS-u o skierowanie do domu pomocy społecznej (DPS). Jest to jednak rozwiązanie ostateczne, bo w praktyce osoby przyjęte do DPS-u rzadko decydują się na jego opuszczenie. DPS oznacza niejako rezygnację z walki o samodzielność. W Polsce istnieje jedynie kilka placówek przeznaczonych tylko dla osób niewidomych. Jest zatem spore ryzyko, że trafisz do DPS-u przeznaczonego dla osób z różnymi schorzeniami somatycznymi (starszych, leżących, z chorobą Alzheimera). Bardzo istotny jest zatem wybór odpowiedniego, konkretnego miejsca. Tutaj na przeszkodzie stoi fakt, że OPS-y niechętnie kierują do domów pomocy społecznej, gdyż w razie niskich dochodów osoby kierowanej znaczną część kosztu pobytu pokrywa gmina. Zatem nawet wtedy, gdy uzyskasz skierowanie, OPS będzie dążył do tego, aby umieścić cię w placówce najtańszej. Koszt miesięcznego pobytu w DPS-ie waha się od 3000 do 6000 zł.

Tomasz Włodek, doktor nauk prawnych, kierownik Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Puławach. Jest osobą słabowidzącą.