Technologie wspierające

Wprowadzenie

Osoby niewidome mają szczęście, że żyją w XXI wieku, ponieważ technologie dają im możliwości wcześniej niespotykane. Mogą korzystać z komputera, internetu, kupować w sklepach internetowych, opłacać rachunki w e-bankach, poruszać się ze wsparciem nawigacji satelitarnej. Takie technologie asystujące ułatwiają funkcjonowanie bez wzroku, chociaż wymagają wiedzy, jak z nich korzystać. Ten krótki poradnik ma za zadanie podpowiedzieć, co nowoczesne technologie oferują osobom niewidomym i słabowidzącycm. Po naukę zapraszamy do Fundacji Vis Maior.

Ze względu na to, że jest to niewielki objętościowo artykuł, poszczególne zagadnienia są opisane skrótowo i syntetycznie. W treści znajdują się linki prowadzące do serwisów internetowych, w których można znaleźć więcej informacji.

Komputer i system operacyjny

Osoby niewidome mogą korzystać ze standardowych komputerów wyposażonych w ogólnie znane systemy operacyjne. Najpopularniejsze są komputerry z systemem Windows ? w niemal każdej wersji. Dużo mniejszą, chociaż wciąż rosnącą popularnością cieszą się komputery firmy Apple z systemem Mac OS. Niewielka grupa pasjonatów korzysta także z GNU Linux. Wybór jest zatem spory i każdy może znaleźć rozwiązanie dla siebie.

Komputer dla osoby niewidomej nie wyróżnia się niczym specjalnym. Powinien posiadać kartę dźwiękową, ale jest to wyposażenie zupełnie oczywiste. Dla wygodnego korzystania warto znaleźć odpowiednią klawiaturę, w szczególności z wyraźnie oddzielonymi klawiszami kursorów i funkcyjnymi. Konieczne są też głośniki lub słuchawki, przez które słyszany będzie syntezator mowy. Potem trzeba już tylko wyposażyć komputer w odpowiednie oprogramowanie i urządzenia.

Czytnik ekranu i syntezator mowy

Czytnik ekranu (ang. screen reader) jest specjalnym oprogramowaniem przetwarzającym informacje wyświetlane na ekranie komputera do postaci zrozumiałej dla syntezatora mowy lub monitora brajlowskiego. Prościej mówiąc ? to lektor odczytujący osobie niewidomej informacje z ekranu komputera. Wybór czytnika ekranu zależy od zainstalowanego na komputerze systemu operacyjnego.

Czytniki ekranu dla Windows

Największy wybór czytników ekranu mamy w przypadku systemów MS Windows. System posiada wbudowany czytnik ekranu o nazwie Narrator, który można uruchomić za pomocą skrótu klawiaturowego. Skrót ten  różni się w zależności od wersji systemu, w Windows 10 jest to równoczesne naciśnięcie klawisza Windows i klawisza Enter. Narrator działa już na ekranie logowania i powinien odezwać się kobiecym głosem o nazwie Paulina. Trudno jednak polecić Narratora do codziennej pracy, chociaż jest to już oprogramowanie dosyć zaawansowane.

Jako podstawowy czytnik ekranu warto wybrać bezpłatny program o nazwie NVDA. Można go pobrać ze strony <http://www.nvaccess.org/>. Strona jest po angielsku, ale czytnik ekranu i dołączony do niego syntezator mowy będą komunikowały się po polsku. NVDA to w pełni funkcjonalny czytnik ekranu, za pomocą którego można przeglądać strony internetowe, obsługiwać pocztę elektroniczną, edytować dokumenty i arkusze w pakiecie biurowym, korzystać z komunikatorów i zarządzać systemem operacyjnym. NVDA jest aktualizowany zazwyczaj trzy razy w roku i każda aktualizacja przynosi nowe funkcje i usprawnienia. Przed pobraniem programu ze strony pojawi się prośba o darowiznę na dalszy rozwój programu. Prośbę można zignorować, ale warto wesprzeć ten projekt choćby niewielką kwotą.

Dla systemu Windows dostępne są także liczne płatne czytniki ekranu. Najpopularniejszym jest JAWS for Windows, o którym można przeczytać na stronie producenta <http://www.freedomscientific.com/Products/Blindness/JAWS>. To bardzo zaawansowany czytnik, ogromnie ceniony na całym świecie. Innym popularnym, w szczególności w Polsce, czytnikiem ekranu jest Window-Eyes <http://www.gwmicro.com/window-eyes/>.

Czytnik ekranu dla komputerów firmy Apple

W komputerach firmy Apple znajduje się w pełni funkcjonalny czytnik ekranu o nazwie VoiceOver. Można go w dowolnym momencie uruchomić i wyłączyć skrótem klawiaturowym Option + F5. Po pierwszym uruchomieniu pojawia się samouczek, dzięki któremu użytkownik poznaje skróty klawiaturowe i zasady działania czytnika. VoiceOver obsługuje także gesty wykonywane na gładziku oraz współpracuje z monitorami brajlowskimi.

Czytniki ekranu w Gnu Linux

Dla lubiących i dobrze znających środowisko GNU Linux także opracowano czytniki ekranu. Dla środowiska Gnome dostępny jest czytnik Orca, instalowany domyślnie wraz z Gnome. Razem z nim instaluje się syntezator mowy Espeak. Istnieje specjalna dystrybucja Linuxa oparta na Ubuntu, która przeznaczona jest dla osób z dysfunkcją wzroku.

Dostępne są też narzędzia konsolowe, jak współpracujący z monitorami brajlowskimi BRLTTY <http://mielke.cc/brltty/>, mówiący <http://www.linux-speakup.org/>. Są też bardziej oryginalne rozwiązania, w tym oparty o edytor Emacs program Emacspeak <http://emacspeak.sourceforge.net/>. Wybór jest zatem spory, ale należy uczciwie powiedzieć, że nie są to rozwiązania doskonałe, a i wsparcie społeczności jest słabe, bo mało kto z tych rozwiązań korzysta.

Monitory i notatniki brajlowskie

Specjalnie dla osób niewidomych zaprojektowano urządzenia pozwalające na wyświetlanie tekstu w alfabecie Braille’a. Urządzenie takie ma zazwyczaj postać podłużnego pudełka z metalu lub tworzywa sztucznego, w którym umieszczone są moduły z wysuwającymi się pręcikami. Układ tych pręcików odpowiada znakom alfabetu brajlowskiego, a tekst do wyświetlania przesyłany jest z komputera. Urządzenia takie nazywane są monitorami brajlowskimi lub inaczej ? ze względu na kształt ? linijkami brajlowskimi. Zaopatrzone są w liczne dodatkowe przyciski pozwalające na wygodne odczytywanie tekstu, na przykład poprzez przewijanie kolejnych linii. Coraz częściej mają także  klawiaturę do pisania brajlem, której można używać zamiast standardowej.

Wraz z udoskonalaniem monitorów brajjlowskich pojawiały się w nich dodatkowe funkcje, na przykład notatnik, kalendarz, zegar itp. Po pewnym czasie wykształciła się nowa rodzina urządzeń, o bardzo zaawansowanych funkcjach, które nazwano notatnikami brajlowskimi. Nazwa ta jest myląca, bo te urządzenia są raczej komputerami z wyjściem w postaci Braille’a niż prostymi notesami. Często mają wbudowane przeglądarki internetowe, klienty poczty, arkusze kalkulacyjne, klienty serwisów społecznościowych czy odtwarzacze muzyki i audiobooków.

Zarówno monitory, jak i notatniki brajlowskie są urządzeniami drogimi. Ich ceny zaczynają się od kilkunastu tysięcy złotych, a kończą na kilkudziesięciu tysiącach. Są jednak bardzo przydatne dla osób aktywnie korzystających z brajla i wprost niezastąpione dla osób głuchoniewidomych.

Skanery i programy OCR

Jednym z ciekawszych zastosowań technologii dla osób niewidomych jest przetwarzanie tekstu drukowanego do postaci możliwej do odczytania. Służą do tego urządzenia skanujące (skanery) i oprogramowanie do rozpoznawania znaków (OCR). Do skanera należy włożyć kartkę z wydrukowanym tekstem, a skaner przetworzy obraz dokumentu do postaci pliku graficznego w komputerze. Teraz korzystamy z programu OCR, który zamienia obraz tekstu w tekst, który może zostać odczytany syntezatorem mowy lub za pomocą monitora brajlowskiego. Najpopularniejszym programem OCR w Polsce jest FineReader http://www.finereader.pl/ , chociaż są także inne programy. Często program OCR dostarczany jest wraz ze skanerem, więc trzeba go kupować.

Odtwarzacze książek i urządzenia lektorskie

Utrata wzroku nie oznacza braku możliwości czytania. Co więcej ? osoby niewidome czytają często znacznie więcej niż widzące. Jest to możliwe dzięki rozwiązaniom technicznym specjalnie do tego celu opracowanym. Powstały dwie kategorie sprzętu i oprogramowania, które pozwalają na czytanie książek: urządzenia lektorskie i odtwarzacze książek.

Urządzenie lektorskie to wyspecjalizowany skaner połączony z programem do rozpoznawania znaków (OCR) i syntezatorem mowy. Wydaje się zatem, że jest to takie samo rozwiązanie, jak opisane wcześniej, ale nie do końca. Specjalizacja urządzenia pozwala na uproszczenie obsługi do naciśnięcia pojedynczego przycisku, by wydać polecenie zeskanowania kartki, rozpoznania tekstu i wysłania go do syntezatora mowy. Jest to więc urządzenie dla osób nieradzących sobie z komputerem oraz do używania w miejscach publicznych, np. w bibliotekach lub bankach.

Druga kategoria urządzeń to odtwarzacze książek. Ich zadaniem jest odtwarzanie książek w różnych formatach, ale już odpowiednio przygotowanych. Pozwalają one odtwarzać audiobooki, w tym w standardzie DAISY, a także e-booki (książki elektroniczne) za pomocą syntezatora mowy. Użytkownik może regulować głośność, szybkość odtwarzania oraz wygodnie nawigować po treści książki.

Telefony komórkowe i smartfony

Telefon mobilny jest przyjacielem osoby niewidomej. Pozwala czuć się bezpieczniej podczas podróży i daje możliwość kontaktu z bliskimi osobami. Do niedawna najpopularniejszymi wśród osób niewidomych były udźwiękowione telefony komórkowe z systemem Symbian, czyli zazwyczaj urządzenia firmy Nokia. Były to solidne urządzenia, w których można było zainstalować czytnik ekranu. Jednak system Symbian został porzucony, a Nokia sprzedała część firmy i zaprzestała produkcji telefonów. Nastały czasy smartfonów z ekranem dotykowym. Na szczęście osoby niewidome mogą korzystać z takich urządzeń, zarówno tych od firmy Apple, jak i ze smartfonów z systemem Android.

iPhone’y od Apple

Od czasu pojawienia się iPhone?a 3GS osoby niewidome coraz chętniej kupują smartfony firmy Apple. Mimo wysokiej ceny dają one ogromne możliwości, nie tylko związane z telefonowaniem i wysyłaniem SMS-ów. iPhone to maleńki i bardzo wygodny komputer, na którym można instalować aplikacje rozszerzające jego możliwości. Powstało wiele aplikacji przeznaczonych specjalnie dla osób niewidomych, w tym do czytania książek, nawigacji przy poruszaniu się  czy do rozpoznawania przedmiotów. Wiele osób niewidomych niesłusznie boi się ekranu dotykowego zastępującego klasyczne klawisze. Sposób używania smartfona jest przemyślany i pracuje się z nim wręcz szybciej niż z telefonem z klawiaturą, chociaż wymaga to wprawy. Czytnik ekranu w iPhonie nazywa się VoiceOver. W nieco starszych modelach można go włączyć poprzez trzykrotne szybkie naciśnięcie przycisku Home lub w ustawieniach dostępności. Niestety, nowe modele iPhone?a nie posiadają już przycisku Home, a więc w ich przypadku włącza się urządzenie trzykrotnym naciśnięciem przycisku bocznego (metoda włączania poprzez Ustawienia i Dostępność pozostała niezmieniona). A tutaj można poczytać więcej w doskonałym poradniku Sylwestra Piekarskiego: http://www.spiek.bait.net.pl/jabluszko.html.

Smartfony z Androidem

Jeżeli ktoś nie chce kupować i używać iPhone?a, to do dyspozycji ma ogromny wybór smartfonów z systemem opartym na Androidzie. Rozwiązania przypominają te stosowane w iOS, chociaż nie są jeszcze aż tak dopracowane. Decydując się na smartfon z Androidem, trzeba pamiętać, że producenci stosują w nich własne rozwiązania, co sprawia, że nie każdy jest równie dostępny dla osób niewidomych. Czasem niedostępne są nawet podstawowe elementy, jak klawiatura telefonu czy aplikacja do wiadomości tekstowych. Jednak każdą z takich aplikacji można wymienić na bardziej dostępną, co pozwala dostosować smartfon do własnych potrzeb. Czytnik ekranu dla Androida nazywa się TalkBack, a włącza się go w ustawieniach dostępności lub za pomocą specjalnego gestu, który jednak różni się w zależności od wersji.

Urządzenia pomocne w domu

Wymyślono także wiele urządzeń, które mogą się przydać w domu. Są to między innymi:

  • mówiące wagi kuchenne i łazienkowe
  • mówiące zegary i zegarki na rękę, a także zegarki, na których czas można sprawdzić dotykiem,
  • mówiące pralki i kuchnie mikrofalowe,
  • telewizory i przystawki telewizyjne z interfejsem głosowym,
  • mówiące urządzenia medyczne, np. glukometry i termometry.

Gdzie jeszcze szukać informacji?